دلارزدایی از اقتصاد! با کدام پشتوانه؟

اخیرا اخبار مختلفی مبنی بر حذف دلار توسط کشورهای مختلف به گوش می رسد که البته به صورت عجیب و شگفت انگیزی بزرگ نمایی می شود، زیرا تا زمانی که اقتصاد جهانی با دلار کار می کند، دلار همچنان در صدر باقی خواهد ماند تا زمانی که همه کشورها به بازنگری اقتصاد جهان هم رأی شوند و تبعات آن را بپذیرند. در سال 1971 جان کانلی، وزیر خزانه داری آمریکا گفت که “دلار واحد پول ماست، اما مشکل شماست” این که استفاده از دلار به مذاق برخی از کشورها خوش نیاید که دلیل بر حذف دلار از معاملات کشورهای مختلف نخواهد بود! معاون اول آیت الله رئیسی گفتند که “کار بزرگی در زمینه حذف دلار در معاملات بین کشورها در حال اتفاق است” اما؛ حذف دلار از اقتصاد ایران، لقمه ای است که برای گلوی اقتصاد ایران بزرگ است، زیرا دلارزدایی در یک اقتصاد نیازمند شناسایی کارکردهای دلار در اقتصاد و بر اساس آن اتخاذ راه حل‌های مناسب برای یافتن جایگزین است، اگر بخواهیم سایر ارز‌های بین المللی را نیز جایگزین دلار بکنیم باید بدانیم که خود آن ارز‌ها وابستگی شدیدی به دلار دارند، اقتصادِ امروزِ جهانی، یک اقتصاد در هم تنیده است، بنابراین تفکیک اقتصاد‌ها از یکدیگر کار بسیار سختی است. دولتمردان باید بدانند که دلارزدایی به عنوان یک اقدام سیاستی خوب است، اما، با حذف دلار از معاملات تجاری، مشکل روند نزولی ارزش پول کشور حل نخواهد شد، زیرا مشکل ما ارزش ریال است نه ارزش دلار، ما باید بنیه ریال را قوی کنیم.

ارز، که طبیعتا در ایران منظور دلار آمریکا است، در طول 45 سال گذشته دوران پر فراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است، در زمینه دلارزدایی از معاملات، با علی معنوی راد، مدیرکل اسبق معاونت ارزی بانک مرکزی و تحلیلگر ارشد بازار ارز از آن جهت که از بهار 58 تا پاییز 65 مدیرکل ارزی و بین‌المللی بانک مرکزی بوده و تقریبا اکثر تحولات قیمتی دلار را به چشم دیده و خود نیز دستی در اتخاذ سیاست های ارزی داشته است به گفت و گو نشسته ایم که ماحصل آن را در ادامه می خوانیم:

چرا دلار، ارز مورد قبول جهانی است؟ چه خصوصیتی دارد که رایج ترین ارز جهان شده است؟

به عنوان مقدمه باید بگویم که تجارت كالاها و خدمات بين كشورها يا به صورت تهاتر انجام مي شود يا از طريق پرداخت پول؛ به علت مشكلات تبديل پول ها به طلا و باتوجه به موقعيت اقتصادي برتر آمريكا پس از پيروزي در دو جنگ جهاني، در اساسنامه اول صندوق بين المللي پول برابري پول كشورها (par value) به دلار آمريكا و هر ٣٥ دلار معادل (وقابل تبديل) به يك اونس طلا اعلام گرديد.  Gold-Exchange Standard در اوايل دهه ١٩٧٠ در دوران نيكسون با توجه به گسترش شديد تجارت و نوسانات اقتصاد جهاني رابطه دلار و طلا قطع شد، نظام پايه طلا- ارز كنار گذارده شد و كشورها در انتخاب نظام ارزي خود آزاد شدند. اغلب كشورها نظام نرخ هاي شناور با امكان مديريت در مواقع بروز بحران را انتخاب كردند. اين نظام هنوز هم برقرار است و در ايران طبق ماده ٢٠ احكام دائمي برنامه هاي توسعه كشور، نظام ارزي ايران “شناورمديريت شده” اعلام شده است. البته در واقعيت عمل، نظام ارزي ايران نه”شناور” است و نه”مديريت شده”!

حالا برگردیم به سوال شما که چرا دلار، ارز مورد قبول جهانی است؟ زیرا قابليت قبول دلار در مبادلات جهاني ناشي از اقتصاد آمريكاست که فعلا بزرگترين اقتصاد جهان است، حجم پول(money supply) آمريكا بزرگترين است، همچنین بزرگترين بازارهاي پول و سرمايه در آمريكاست و نظام قضائي آمريكا مستقل ترين، سازمان يافته ترين، متشكل ترين و گسترده ترين نظام قضائي در جهان است. فدرال رزرو (بانك مركزي) آمريكا در موارد متعدد تسلط و آمادگي خود را براي مقابله با بحران ها نشان داده است و سيستم كلرينگ نيویورك از بالاترين امكانات براي تسويه فوري مبادلات برخوردار است.

در ادامه باید بگویم که دلار، واحد محاسبه و وسيله پرداخت بهاي نفت و گاز طبيعي است، دلار واحد محاسبه و اعلام قيمت كالاهاي اساسي، فلزات آهني و غيرآهني و فلزات قيمتي است و هيچ كشوري درحال حاضر توان و آمادگي ايفاي نقش ارز پايه و جهانروا در دنيا را ندارد. كشورها اصولا مايل به ايفاي اين نقش نيستند زيرا در اولين قدم با افزايش تقاضا، نرخ پولشان گران مي شود و در نتيجه صادراتشان كاهش و وارداتشان افزايش مي يابد. علاوه بر آن كشور مربوطه كنترل برسياست پولي خود را تا حد زيادي از دست مي دهد. دقیقا چين به همين علت از تبديل شدن يوان به ارز جهانروا اجتناب مي كند.

میزان استفاده از دلار در معاملات جهان، در ذخیره های ارزی جهان و در قیمت گذاری اجناس جهان چقدر است؟

اين نسبت دائما در حال نوسان است و تخميني است. حدود شصت درصد ذخاير رسمي به دلار است و نزديك به ٧٥٪ انواع معاملات يا  اصولا به دلار است و يا مستقيم و غير مستقيم به دلار قيمت گذاري مي شود.

آیا ما می توانیم ریال را در معاملات خارجی خودمان جایگزین دلار کنیم؟

در هر دو زمينه صادرات و واردات (كالاها و خدمات) دچار اشكال مي شويم. ريال در خارج از ايران رايج نيست و خريدار صادرات ما نمي تواند ريال تهيه كند. به علاوه فروشندگان به ما نيز ريال را قبول ندارند و در نتيجه تجارت خارجي ما دچار اشكال مي گردد.

 این که دولت دستور داده دلار حذف شود مگر دستور تازه ای است؟ ما قبلا هم شنیده بودیم که دولت می خواهد دلار را حذف کند، آیا امکان‌پذیر است؟

در موارد متعدد در بعد از انقلاب مسئله حذف دلار مطرح شده است! این كار البته امكان پذير است اما هزينه دارد زيرا بخش عمده درآمد ما به دلار است و اگر به پول ديگري خريد كنيم هزينه تبديل به عهده ما خواهد بود. در مورد صادراتمان نيز خريداران كالاهایي كه به دلار قيمت گذاري مي شوند هزينه تبديل را در قيمت خريد خود به زيان ما، منظور خواهند كرد.

در دهه اول انقلاب معاملات تهاتری بین ایران و بسیاری از کشورهای خریدار نفت ما برقرار بود ولی بعدا دولت متوجه ضررهای آن تهاترها گردید و معاملات را با ارزهای بین المللی مانند دلار جابجا کرد، چرا این کار را کرد؟ چرا الان دوباره می خواهیم برگردیم به همان دوران؟ مگر آن نوع معاملات تهاتری با پول ملی دو کشور مورد معامله، تجربه منفی نبود؟ علت تکرار آن چیست؟

معاملات تهاتري هزينه دار است چون قدرت انتخاب ما براي خريد از بهترين و ارزانترين فروشنده و همچنين فروش به بهترين خريدار را از بين مي برد. ما متخصص تكرار تجربه هاي غلط هستيم!

روسیه هم که الان تحریم شده شروع به استفاده از پول ملی کشورها کرده است، ولی مقام ارشد دولتی روسیه اخیرا گفته است که در برابر فروش نفت به هند روپیه گرفته و روپیه اش مورد استفاده نیست و حاضر است آن را واگذار کند! تفسیر شما از این اتفاق چیست؟

هر سياستي كه منجر به محدوديت انتخاب كشور در معاملات خارجي شود، هزينه بردار است و تا حد امكان بايد از آن اجتناب كرد.

برخی می گویند اقتصاد آمریکا در حال سقوط است و به زودی چین ابر قدرت دنیا می شود و لذا باید دلار را حذف کنیم و یوان استفاده کنیم. تحلیل شما چیست؟ آمریکا چه زمانی سقوط می کند؟

اگر سرعت كنوني رشد اقتصادي چين ادامه يابد در چند سال آينده توليد ناخالص چين از آمريكا بيشتر خواهد شد، اما به خاطر عوامل متعدد، اين پيش بيني قطعي نيست. جايگزيني يوان به جاي دلار براي چين مسائل متعدد در پی خواهد داشت. اقتصاد چين متكي به صادرات است و اگر چين كالايش را به جاي دلار به يوان بفروشد ارزش يوان بالا خواهد رفت و به صادرات چين لطمه خواهد خورد. ذخاير دلاري چين است که اجازه خريد و واردات از همه كشورها را به چين مي دهد، در صورتي كه براي خريد(واردات) با يوان، چين محدوديت هاي متعدد خواهد داشت.

برخی آمارهای متقن بین المللی نشان می دهند که چین یکی از بزرگترین ذخایر دلاری دنیا را دارد و سرمایه زیادی را در اوراق قرضه خزانه داری آمریکا گذاشته است، چه برداشتی از این گفته می توان داشت؟

چين با توجه به اهميت تنوع بخشي در دارایي هاي خود، بزرگترين خريدار اوراق قرضه و خزانه همچنين سهام آمريكا است و بديهي است به همان عللي كه بالا ذكر شد از وسعت و امكانات بازارهاي پول و سرمايه آمريكا استفاده مي كند و دارایي هاي خود را به پولي نگاه مي دارد كه مورد پذيرش جهاني است و با هزينه كم به ساير ارزها قابل تبديل است.

علت ‌کاهش مداوم ارزش پول ملی ما چیست؟ چه عواملی در این کار دخالت دارند؟ تورم ۵۰ درصدی ایران چه زمانی کاهش می یابد؟

وقتي پول يك كشور جهانروا نيست يعني در خارج از مرزهايش مورد تقاضا نيست، ارزش پول كشور را، تقاضاي اهالي آن كشور تعیين مي كنند. كاهش يا كندي رشد اقتصادي، افزايش رشد حجم پول و يا افزايش سرعت گردش پول، كسري متداوم حساب جاري و حساب سرمايه موازنه پرداخت ها، همگي عوامل ساختاري كاهش ارزش پول هستند. در مورد ايران، كندي رشد سرمايه گذاري توليدي در اثر عدم اطمينان هاي ناشي از سياست هاي داخلي و خارجي چند دهه اخير، به محدود شدن رشد توليد و عرضه كل منجر شد. از طرف ديگر، رشد جمعيت به افزايش سريع تقاضاي كل انجاميد. نتيجه اين دو تحول، عدم تعادل عرضه و تقاضاي كل بود. در چنين شرايطی، دولت ها به جاي توسل به انضباط مالي، به سيستم بانكي و بانك مركزي براي تأمين مالي كسري بودجه متوسل شدند؛ در نتيجه اين سياست، حجم پول افزايش نجومي يافت و همه اين عوامل همراه با تداوم محيط نااميدي نسبت به شرايط كنوني و آينده كشور منجر به فرار سرمايه شد که به كاهش شديد ارزش ريال منجر گرديد.

بانک مرکزی و دولت مداخله های زیادی در بازار ارز می کنند هم از طریق امنیتی کردن آن، ممنوع کردن بسیاری از معاملات و محدود کردن آن ها، دستگیری مداوم معامله کنندگان ارزی،(اخیرا رییس نیروی انتظامی گفته بود که فردی را با ۶۰ هزار دلار دستگیر کردند) و نیز مداخله در بازار ارز که مقامات بانک به خاطرش محکوم شده اند، این همه دخالت؟ ولی بدون نتیجه، چرا؟ آیا در همه جای دنیا این همه بگیر و ببند و دخالت وجود دارد؟

اين گونه اقدامات از اول انقلاب به دفعات بدون هيچ نتيجه اي انجام شده است و حاصل آن فقط اضطراب و آشفتگي و افزايش نرخ ارزها بوده است. در هيچ كشور ديگري اين گونه محدوديت هاي امنيتي براي بازار ارز ايجاد نمي شود. اصولا مفهوم مالكيت ارز، معاملات ارزي و روش انجام معاملات ارزي در ايران فهميده نشده است. در کل باید عرض کنم که  تا عواملي كه در بالا ذكر گرديد برطرف نشود و خوشبيني نسبت به شرايط كنوني و آينده كشور، كه سياست هاي خارجي در آن نقش بسيار مهمي دارند، تقويت نگردد، اميدي به تقويت ريال نمي توان داشت. از نظر مالي به استقراض از سيستم بانكي و بانك مركزي متوسل شدند كه نتيجه مستقيم آن افزايش حجم پول، تشديد عدم تعادل عرضه و تقاضاي كل و شعله ور شدن تورم بود. با تداوم اين شرايط و تا وقتي که كليه درآمدها و مخارج كشور به طور شفاف در بودجه كشور متمركز نگردند به بهبود شرايط تورمي و تسريع رشد اقتصادي كشور، نمی توان خوشبین بود.