استراتژی اتحادیه اروپا – خلیج فارس و قطب نمای استراتژیک: قمار اروپا برای ایفای نقش امنیتی در خلیج فارس

در 27 نوامبر 2019، «اورسولا فون درلاین»، رئیس کمیسیون اروپا، در سخنرانی افتتاحیه خود در جلسه عمومی پارلمان اروپا تأیید کرد رهبری یک «کمیسیون ژئوپلیتیک»را بر عهده خواهد داشت. او در مارس 2022، نقشه راه جدید خود برای امنیت و دفاع به منظور ارتقای نقش اروپا به عنوان یک تامین کننده امنیت را معرفی و به تصویب رساند. «جوزپ بورل»، نماینده عالی سیاست خارجی و امنیت مشترک اتحادیه اروپا (CFSP) هم در پیش گفتار خود از همان گفتمان «فون درلاین» استفاده کرد و در مورد «بیداری ژئوپلیتیک اروپا» سخن راند و از پیشنهادش در مورد قطب نمای استراتژیک با کشورهای حوزه خلیج فارس پرده برداشت.

اذعان روزافزون اتحادیه اروپا به اهمیت خلیج فارس در رأس چندین تحول عمده ژئوپلیتیکی در سطح جهانی قرار دارد و تأثیر خود را بر منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا گذاشته است: عقب نشینی استراتژیک ایالات متحده از خاورمیانه، بحران جهانی غذا ناشی از تهاجم روسیه به اوکراین و افزایش رقابت چند قطبی در منطقه MENA.

در بحبوحه تجاوز روسیه به اوکراین، ناتو یک مفهوم استراتژیک جدید منتشر کرده است که تلاش‌ها را برای دفاع جمعی در جناح شرقی را افزایش می‌داد اما خاورمیانه، شمال آفریقا و منطقه شاخ آفریقا را از اولویت‌های خود محروم می ساخت و مشوق‌های ناچیزی را برای شورای همکاری خلیج فارس ارائه می‌کرد. در این زمینه، این سؤال مطرح می‌شود که آیا و چگونه کشورهای اروپایی به تنهایی می‌توانند چالش‌های امنیتی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا – و به‌طور خاص‌تر، در منطقه خلیج‌فارس- را رسیدگی کنند. این مقاله سعی دارد به این سؤال پاسخ دهد و ضمن بررسی تأثیر دستورالعمل های اتحادیه اروپا در قطب نما استراتژیک، تلاش دارد مشارکت راهبردی با پادشاهی های منطقه خلیج فارس را ارزیابی کند.

پویایی جهانی و منطقه ای در حال ایفای نقش

تهاجم روسیه به اوکراین باعث ایجاد بحران جهانی غذا شد و وضعیت ناگوار امنیت غذایی در چندین کشور خاورمیانه و شمال آفریقا را بدتر کرد: داده های برنامه جهانی غذا نشان می دهد که در یمن، 16.5 میلیون نفر از 30 میلیون جمعیت با مصرف ناکافی غذا دست و پنجه نرم می کنند. در لبنان، قیمت یک قرص نان نسبت به قیمت سال گذشته 600 درصد افزایش یافته است. سوریه، فلسطین و عراق نیز تحت تأثیر افزایش قیمت ها  قرار گرفته اند. مصر مجبور شده است برای تقویت ذخایر غذایی خود و مهار تورم به بانک جهانی و متحدان منطقه ای خود متوسل شود.

مثال اخیر به ویژه گویای سناریوی ژئوپلیتیکی در حال تغییر در خاورمیانه است و نشان می دهد چگونه کشورهای حوزه خلیج فارس برای اقتصاد شرکای خود در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا اهمیت فزاینده ای پیدا می کنند، زیرا عربستان سعودی ماه مارس ۵ میلیارد دلار در بانک مرکزی مصر سپرده گذاری کرد تا به آن کشور در جهت مبارزه با افزایش قیمت ها کمک کند.

منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نیز به دلیل پویایی های داخلی به سرعت در حال تحول است. رقابت عربستان و ایران روابط بین المللی را در خلیج فارس قطب بندی کرده است زیرا ریاض، ایران را به عنوان یک تهدید وجودی برای امنیت ملی خود می داند و توانایی های دفاعی خود را تقویت می کند تا در مقابل شبکه نیابتی تهران در عراق و یمن قرار گیرد. تنش‌های بین کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نیز در دهه گذشته افزایش یافته است که بارزترین نمونه آن بحران چهار ساله قطر بین سال‌های 2017 و 2021 است، حتی در حالی که شکاف شورای همکاری خلیج فارس تا حدودی با بیانیه الولا بهبود یافت،  ولی روابط درون این بلوک همچنان ناآرام باقی ماند. توافقات ابراهیم که به موجب آن امارات و بحرین روابط خود را با اسرائیل عادی کردند، به منبعی برای تفرقه تبدیل شده است. علاوه بر این، واشنگتن تمرکز خود را از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و اروپا به منطقه اقیانوس آرام تغییر داد، اگرچه ایالات متحده هنوز بیش از 13000 سرباز و پایگاه‌های نظامی بزرگ در خلیج فارس دارد و در چندین مأموریت امنیتی چندجانبه نقش محوری ایفا می کند. پس از حمله روسیه به اوکراین به منظور مقابله با برداشت منطقه‌ای از تعدیل نیروهای آمریکایی، ایالات متحده همچنان به ارائه تضمین‌های امنیتی به کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ادامه خواهد داد، همان طور که اخیراً با فروش موشک‌های پاتریوت به عربستان سعودی و امارات در ماه جولای این رویکرد خود را نشان داد. واشنگتن همچنین به دنبال میانجی گری میان مصر، اسرائیل و عربستان سعودی برای انتقال جزایر صنافیر و تیران از مصر به عربستان سعودی است، اقدامی که هدف آن نزدیک‌تر کردن ریاض به عادی‌سازی روابط با اسراییل و همچنین خشنود کردن عربستان سعودی است. ایالات متحده همچنین امیدوار است عربستان سعودی و امارات -دو کشوری که بیشترین ظرفیت مازاد برای تولید نفت را دارند- را متقاعد کند تا عرضه نفت خود را افزایش دهند تا قیمت‌ها را که به دنبال تحریم‌های غرب علیه نفت و گاز روسیه افزایش یافته است، کاهش یابد. پادشاهی‌ها از جانبداری آمریکا و اروپا علیه روسیه خودداری می‌کنند و در عوض به توافق اوپک پلاس با مسکو پایبند هستند و در افزایش تولید نفت تردید دارند.

چین  نیز در حال پیشبرد موقعیت خود در خلیج فارس است: در مارس 2021، این کشور یک قرارداد همکاری استراتژیک 25 ساله با ایران امضا کرد و به دنبال آن رئیس جمهور چین شی جین پینگ از ریاض بازدید کرد. علاوه بر این، چین اولین خریدار مجموع صادرات نفت خام و نفت تصفیه شده «گاز» و سایر فرآورده های نفتی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس است.

در چنین زمینه رقابت چند قطبی، اتحادیه اروپا نیز باید منافع خود در خلیج فارس را حفظ کند. به دلیل نقش منطقه  ای به عنوان دروازه ای بین آفریقا، آسیا و اروپا، اتحادیه اروپا یک ذینفع در امنیت خلیج فارس است. دریای سرخ و تنگه باب المندب یک آبراه مهم برای محافظت از ثبات روابط تجاری و امنیتی اتحادیه اروپا با کشورهای خلیج فارس به شمار می آید. علاوه بر این، علاقه اتحادیه اروپا به انرژی منطقه، آنان را به موضوع ثبات در حوزه خلیج فارس علاقه مند می سازد. بنابراین، باید با کشورهای حاشیه خلیج فارس در زمینه امنیت دریایی، پیشگیری از درگیری ها و ابتکارات اعتمادسازی همکاری کند. به عبارت دیگر، سناریوی ژئوپلیتیک کنونی، کشورهای اروپایی را ترغیب می کند تا به دنبال روابط قوی‌تر با کشورهای حوزه خلیج فارس باشند. همچنین هدف گسترده تر، داشتن اروپای قدرتمند در سطح جهانی، مشارکت استراتژیک با کشورهای حوزه خلیج فارس و ارائه راهبرد قطب نمای استراتژیک را ایجاب می کند.

 قطب نمای استراتژیک و پیامدهای آن برای سیاست اتحادیه اروپا در حوزه خلیج فارس

هدف قطب نمای استراتژیک هدایت برنامه امنیتی و دفاعی اتحادیه اروپا برای ده سال آینده بوده و به عنوان ارتقای استراتژی جهانی اتحادیه اروپا در سال 2016 در نظر گرفته شده است.

«جوزپ بورل»، نماینده عالی سیاست خارجی و امنیتی مشترک اتحادیه اروپا، در کنفرانس مطبوعاتی 16 نوامبر 2021، قطب نمای استراتژیک را به عنوان «بلندپروازی برای ایجاد یک سیاست امنیتی و دفاعی مشترک» معرفی کرد.

در حالی که استراتژی جهانی و رویکرد یکپارچه اتحادیه اروپا به منازعات و بحران‌ها بر اهمیت همکاری، حکومت و مشارکت تأکید داشت، قطب‌نمای استراتژیک اکنون مفهومی محتاطانه‌تر و منفعت‌خواهانه‌تر از همکاری را در پیش گرفته و بر نیاز به اقدام «به‌موقع» تأکید دارد. قطب‌نمای استراتژیک بر همگرایی سیاست‌های خارجی کشورهای عضو به سمت یک سیاست خارجی جمعی اتحادیه اروپا با پیشنهاد یک دستور کار امنیتی و دفاعی و بر چهار اصل تمرکز دارد: قانون، امنیت، سرمایه‌گذاری و شراکت.

در حوزه «قانون»، تقویت مأموریت های مشترک اتحادیه اروپا و گسترش همکاری ها در دستور کار قرار دارد و مهم ترین نکته در این راستا در قطب نمای استراتژیک، ایجاد ظرفیت استقرار سریع اتحادیه اروپا که شامل حداکثر 5000 سرباز متشکل از نیروهای زمینی، هوایی و دریایی خواهد بود.

در ارتباط با موضوع «امنیت» هم به تقویت ظرفیت های هشدار اولیه و اطلاعاتی اتحادیه اروپا تأکید شده است.گرچه این موضوع به طور مستقیم به منطقه خلیج فارس مربوط نیست، اما زمینه های لازم برای گسترش همکاری های اتحادیه اروپا و خلیج فارس وجود دارد، زیرا این سند متعهد به تقویت تلاش‌ها برای مقابله با تروریسم و حمایت از کشورهای شریک است.

در ارتباط با موضوع « امنیت» و افزایش مخارج دفاعی کشورهای عضو، ضمن کسب اطمینان از این که تمام ابتکارات دفاعی اتحادیه اروپا در برنامه ریزی دفاع ملی گنجانده شده، به توسعه قابلیت های استراتژیک از طریق پروژه های مشترک نیز توجه شده است. این حوزه به دنبال هم گرایی بین کشورهای اتحادیه اروپا برای افزایش  قابلیت‌های دفاعی است که به طور مشترک توسعه می‌یابند.

در نهایت، بحث «شراکت» خواستار تقویت مشارکت ها است و بر نیاز به سرمایه گذاری در انعطاف پذیری شرکای اتحادیه اروپا تأکید می کند. این بخش، تقویت همکاری با شورای همکاری خلیج فارس و «افزایش سرمایه گذاری اتحادیه اروپا در صلح و ثبات خاورمیانه و خلیج فارس» را پیشنهاد می کند. در واقع، اتحادیه اروپا در راستای تعهداتش در قطب‌نمای استراتژیک برای افزایش همکاری با شورای همکاری خلیج فارس، در ماه مه 2022، کمیسیون از مشارکت استراتژیک خود با خلیج فارس رونمایی کرد.

مشارکت استراتژیک با خلیج فارس

“مشارکت استراتژیک با خلیج فارس” سندی است که پیشنهادهایی را برای گسترش همکاری بین اتحادیه اروپا و کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در زمینه های تجارت، انرژی، امنیت، مسائل بشردوستانه و توسعه، حقوق بشر و همکاری های نهادی ارائه می کند. این شراکت در 18 مه 2022 منتشر شد – همان روزی که اتحادیه اروپا مقاله راهبردی «مشارکت انرژی خارجی اتحادیه اروپا در جهان در حال تغییر» را منتشر کرد. سند اخیر تأیید می‌کند که برای اطمینان از عرضه کافی نفت در بحبوحه تحریم‌ها علیه روسیه، اتحادیه اروپا به دنبال احیای برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و تسهیل ورود نفت ایران به بازار و در عین حال تقویت روابط خود با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس «غنی از منابع نفتی» از طریق مشارکت استراتژیک با خلیج فارس خواهد بود که این موضوع، ماهیت استراتژیک و امنیتی سند را تأیید می کند.

استراتژی اتحادیه اروپا – خلیج فارس از همان صفحه اول خود به REPowerEU اشاره دارد که گویای استراتژی اتحادیه اروپا برای کسب استقلال انرژی از روسیه است و استدلال می کند که کشورهای خلیج فارس می توانند ضمن افزایش عرضه گاز طبیعی مایع (LNG)، در زمینه تثبیت بازار نفت و توسعه هیدروژن و انرژی های تجدید پذیر هم نقش داشته باشند.

مذاکرات بین چند کشور اتحادیه اروپا و قطر برای تضمین واردات گاز در جریان است. آلمان نمونه بارزی در این زمینه است: این کشور که زمانی شریک نسبتاً کوچکی برای کشورهای حاشیه خلیج فارس بود، اکنون در تلاش است تا واردات سوخت فسیلی روسیه را با عرضه از کشورهای دیگر جایگزین سازد. این رویکرد، برلین را به مصرف‌کننده LNG جهان تبدیل می‌کند.

همین دلایل، فرانسه را به دلیل روابط نزدیکش با امارات بر آن داشت تا برای تأمین منابع انرژی جدید، با ابوظبی معامله کند. کشورهای دیگر نیز از این روند پیروی می کنند. با این حال، مشارکت استراتژیک پیشنهاد می کند همکاری اتحادیه اروپا و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در زمینه منابع انرژی پاک مانند هیدروژن سبز از طریق مشارکت در تولید هیدروژن سبز افزایش یابد. در اینجا، اتحادیه اروپا اذعان می‌کند که کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می‌توانند به تأمین‌کنندگان اصلی انرژی‌های تجدیدپذیر تبدیل شوند و اروپایی‌ها را قادر می‌سازد تا به هدف خود مبنی بر واردات ده میلیون تن هیدروژن تجدیدپذیر تا سال 2030 برسند.

تجارت همچنان در دستور کار قرار دارد، زیرا بخش دوم مشارکت استراتژیک «هماهنگی مواضع در برنامه های سیاست تجاری چندجانبه» در سازمان تجارت جهانی، ایجاد اتاق بازرگانی اتحادیه اروپا در شورای همکاری خلیج فارس و به اشتراک گذاری بهترین شیوه ها در بخش هایی مانند دیجیتالی شدن، انرژی، اقتصاد سبز و گردشگری پایدار ذکر شده است. اتحادیه اروپا همچنین قصد دارد ابزارهای موجود مانند گفتگوی تجاری و سرمایه گذاری میان اتحادیه اروپا و شورای همکاری خلیج فارس را تقویت کند. در زمینه مشارکت‌های بشردوستانه و توسعه، اتحادیه اروپا پیشنهاد می‌کند که گفت‌وگوهای سیاستی و هماهنگی ها با شورای همکاری خلیج فارس برای پیگیری پادمان‌های اجتماعی و زیست‌محیطی، هماهنگی رویه‌ها و دستیابی به اثربخشی کمک‌ها افزایش یابد.

از منظر ژئوپلیتیک، اتحادیه اروپا ضمن مشارکت استراتژیک با خلیج فارس، از گذشته خود در غفلت از آژانس و فعالیت های منطقه ای کشورهای حاشیه خلیج فارس جدا می شود و اذعان می کند که تهدیدات امنیتی برای خلیج فارس بر منافع اتحادیه اروپا در منطقه خاورمیانه و شمال و شمال شرقی آفریقا و شاخ آفریقا تأثیر می گذارد. در حالی که پیش از این تأمین امنیت خلیج فارس همیشه در حوزه اختیارات آمریکا قرار داشت، بروکسل اکنون فضای بیشتری برای مانور برای توسعه رویکرد خود دارد. در نتیجه، اتحادیه اروپا پیشنهاد می کند که گفتگوهای سیاسی و اختصاصی در مورد مسائل امنیتی، انتصاب یک «نماینده ویژه اتحادیه اروپا در امنیت خلیج فارس» و بهبود همکاری در زمینه امنیت دریایی داشته باشد. در حالی که مشخص نیست چنین «نماینده ویژه»ای در امنیت خلیج فارس چه نقشی خواهد داشت، اما زمینه برای مداخله اتحادیه اروپا در اقدامات اعتمادسازی در بین دو ساحل خلیج فارس را فراهم می سازد.

نکته جالب این است که مشارکت راهبردی با خلیج همچنین بر نیاز به تحکیم مشارکت های دوجانبه با کشورهای واحد شورای همکاری خلیج فارس تأکید دارد. این کاری است که اتحادیه اروپا در سال 2017 شروع به انجام آن کرد: پس از اعمال تحریم سیاسی و تحریم اقتصادی توسط ائتلاف کشورهای تحت رهبری عربستان سعودی بر قطر، چندین قرارداد همکاری دوجانبه بین اتحادیه اروپا و امارات متحده عربی، عربستان سعودی، قطر، کویت و عمان، این ها با گفتگوهای دوجانبه حقوق بشر، نشست های سطح بالا و سایر ابتکارات بین بروکسل و پادشاهی های واحد خلیج فارس بسته شد. در سال 2019، یک هیأت جدید اتحادیه اروپا در کویت افتتاح شد و در فوریه 2022، اتحادیه اروپا اعلام کرد که یک هیأت دیگر را در قطر افتتاح می کند و تعداد کل نمایندگی های دیپلماتیک اتحادیه اروپا در خلیج فارس را به 4 می رساند. این نشان دهنده تمایل اتحادیه اروپا برای ایجاد روابط با کشورهای منفرد شورای همکاری خلیج فارس بود، حتی در شرایطی که آن ها از یکدیگر فاصله گرفتند. به دنبال این روند، استراتژی جدید اتحادیه اروپا در خلیج فارس، مشارکت های اقتصادی دوجانبه، ابتکارات دوجانبه در زمینه انرژی و سیاست های آب و هوایی، همکاری با کشورهای واحد شورای همکاری خلیج فارس در زمینه پیشگیری و میانجیگری درگیری ها و موافقت نامه های مشارکت دوجانبه برای همکاری نهادی را پیشنهاد می کند.

نتیجه گیری

از آنجایی که این سوال مطرح می شود که آیا به منظور اتخاذ سیاست منسجم تری در قبال منطقه خلیج فارس، «قطب نمای استراتژیک» و «مشارکت استراتژیک با خلیج فارس» انگیزه جدیدی را برای اتحادیه اروپا فراهم می کند، سخنان جوزپ بورل پس از انتشار این بیانیه در ماه مارس به عنوان یک پاسخ کامل است: «معیار واقعی موفقیت این خواهد بود که آیا قطب‌نمای استراتژیک به نتایج ملموس منتهی می‌شود یا خیر؟»

جنگ در اوکراین محدودیت های اتحادیه اروپا را در رابطه با وابستگی به انرژی و دفاع مشترک آن نشان داده است. کمیسیون عالی سیاست خارجی و امنیت مشترک اروپا جایگزین ناتو نخواهد شد. مهم تر از همه این که وضعیت ژئوپلیتیک کنونی باعث افزایش عدم اطمینان در مورد انسجام داخلی بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا را در پی خواهد داشت. با این حال، چالش‌های جدیدی در پیش است که می‌تواند اروپایی‌ها را به اقدام جمعی و انجام تعهدات خود تحت قطب‌نمای استراتژیک و مشارکت راهبردی با خلیج فارس ترغیب کند: از آنجایی که بحران آینده انرژی زمستانی و تغییرات آب و هوایی در اروپا گسترده است، کشورهای اروپایی مجبور خواهند شد برای دستیابی به امنیت انرژی، جایگزینی برای نفت و گاز روسیه پیدا کنند.

برای انجام این کار، همکاری در حوزه انرژی با کشورهای منطقه خلیج فارس در مورد سوخت‌های فسیلی ابتدا و بعداً انرژی پاک کلید خواهد خورد. در همین حال، رقابت بین عربستان سعودی و ایران همچنان نگرانی اصلی امنیتی برای منطقه خلیج فارس است، بنابراین یک میدان آزمایش جدی برای جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی مجدد اتحادیه اروپا، توانایی آن برای رسیدگی به نگرانی‌های امنیتی هر دو طرف و ترتیب دادن گفتگوی امنیتی در خلیج‌فارس خواهد بود.