پیشگویی اشتباه … برای این زمان
*اسکات مور
پیش‌بینی اسماعیل سراگلدین مسؤول بانک جهانی در سال 1995 مبنی بر اینکه جنگ‌های قرن بیست و یکم بر سر آب انجام می‌شود، محقق نشد. اما حصول اطمینان از این که چنین اتفاقی هرگز نخواهد افتاد مستلزم وجود نهادهای فراگیر و کارآمد است.
تغییرات اقلیمی در واقع مربوط به آب است، هرچند ما اغلب این طور فکر نمی کنیم، در مورد انسان، این تأثیرات عمده عملا بیشتر به بحث توزیع آب و دسترسی به آن مربوط می شود. برای برخی مناطق، مانند مناطق ساحلی و بسیاری از مناطق با عرض جغرافیایی میانی و بلند، تغییرات اقلیمی، آب زیادی را به شکل مدّ دریاها و سیل های خروشان با خود خواهد آورد. برای سایر نقاط جهان، خشکسالی طولانی تر و شدیدتر خواهد شد. در بیشتر نقاط جهان، دسترسی به آب نامنظم‌تر شده و اطمینان از این که شهرها و مزارع آب کافی برای عبور از دوره‌های کمبود دارند، دشوارتر می‌شود.
این تغییرات پیامدهای زیادی دارد، اما یکی از نگران کننده ترین آن ها، چشم انداز افزایش درگیری بر سر آب است. پیش‌بینی اسماعیل سراگلدین از مقامات سابق بانک جهانی در سال 1995 مبنی بر این که «جنگ‌های قرن آینده بر سر آب خواهد بود» یکی از شناخته‌شده‌ترین هشدارها درباره این چشم‌انداز است. اینک اما با گذشت دو دهه از قرن بیست و یکم، روشن است که رابطۀ بین تغییرات اقلیمی، آب، و درگیری، به این سادگی ها نیست. یک دلیلش این است که آب تا کنون عامل مهمی برای درگیری های خشونت آمیز نبوده بلکه در حقیقت همکاری، بسیار رایج تر بوده است. در حالی که اکثر مردم تصور می کنند این کمبود آب است که منجر به درگیری می شود، مسائلی مانند آلودگی به همان اندازه دلایل مهمی بوده اند. اگرچه گرم شدن جهان همچنان ادامه داشته و منابع آب بیش از پیش گسترش می یابند در عین حال درک رابطۀ بین آب و درگیری و چگونگی جلوگیری از آن مهم است.
ویژگی های متمایز آب
اولین چیزی که در مورد این رابطه باید فهمید این است که آب مادۀ خاصی است. همان طور که دانشمند آمریکایی علوم سیاسی فردریک فری[1] توصیف کرده، آب به عنوان یک منبع [انرژی] حداقل چهار ویژگی متمایز دارد. اول، برای همه اشکال زندگی ضروری است. دوم، اغلب در مکان و زمان کمیاب است. سوم، توزیع آن بسیار نابرابر است. مناطقی مانند دریاچه های بزرگ آمریکای شمالی دارای مخازن وسیعی از آب شیرین هستند که به راحتی قابل دسترسی است، در حالی که گستره های عظیم خاورمیانه و شمال آفریقا اساساً هیچ منبع آبی دائمی ندارند. چهارم، در نهایت و مهم تر از همه، بیشتر پهنه های آبی بین چندین کشور مشترک است. تعداد بسیار کمی از رودخانه‌ها، دریاچه‌ها یا سفره‌های آب زیرزمینی کاملاً در داخل مرزهای یک کشور گنجانده شده اند، به این معنی که تصمیم‌گیری هایی مانند این که چه کسی چقدر آب دریافت کند یا کجا سد بسازد، ذاتاً مسائل بین‌المللی است. فری معتقد بود این چهار ویژگی، آب را به کانون طبیعی درگیری های بین المللی تبدیل می کند. با این حال، تحقیقات بعدی روشن می کند که هیچ عاملی به طور اتوماتیک موجب درگیری بر سر آب نمی شود، حتی زمانی که خود آب بسیار کمیاب است.
در واقع، چندین مطالعه معتبر نشان می دهد که درگیری خشونت آمیز، به ویژه جنگ آشکار بین دولت ها، بر سر آب، حداقل در تاریخ اخیر بسیار غیرعادی است. جامع‌ترین مرکز بررسی درگیری های بین‌المللی آب، معروف به “پایگاه اطلاعاتی رویدادهای بین‌المللی آب”[2]، کمتر از 30 مورد خشونت بین‌دولتی بر سر آب را از سال 1948 تا 2008 ثبت کرده است که [در میان آن ها] هیچ موردی از جنگ بین ایالتی واقعی وجود ندارد. مراکز مطالعاتی دیگری نیز در حال تلاش برای شناسایی هر نمونه واضح از درگیری های مرتبط با آب بین دولت ها در دوران مدرن هستند. مورخان تا حد زیادی این ادعاها را رد کرده اند که به عنوان مثال، جنگ شش روزه 1967 با تغییر مسیر رودخانه اردن آغاز شد. مانند بیشتر موارد ادعا شدۀ درگیری های آبی، جنگ شش روزه ریشه های عمیق تری داشت، مخصوصا دو موردِ قبلیِ درگیری های مسلحانه اعراب و اسرائیل. از نقطه نظر آکادمیک، منطقی است که همکاری بر سر آب بیشتر از درگیری بر سر آن رایج باشد. در حالی که فرض استفاده از آب به عنوان یک بازی با مجموع صفر وسوسه انگیز است، بدین معنا که استفاده از آن توسط یک طرف، مانند یک کشور بالادست، برای دیگری معنای کمتری دارد، اما در دنیای واقعی چنین مواردی نادر است. حتی سدهای بزرگی مانند سد بزرگ رنسانس اتیوپی، در پایین دست مصر، که بیم آن می‌رود جریان رود نیل را مختل کند، فرصت‌های زیادی برای همکاری و درگیری فراهم می‌کند. هدف از چنین سدهای مرتفعی معمولاً تولید انرژی آبی است که می تواند به راحتی بین کشورها منتقل شود.
البته آب اغلب باعث تنش بین کشورها می شود و نیل مثال خوبی است. با ساخت سد بزرگ رنسانس در قاهره به شدت مخالفت شده است و دولت مصر در واکنش به تصمیم دولت اتیوپی برای تکمیل این سد، بیانه های تهدیدآمیز متعددی صادر کرده است. با این حال، گویا علیرغم این تاریخچه تهدیدها و توانایی های نظامی سهمگین مصر، این کشور هنوز به سلاح متوسل نشده است. در همان زمان، در حالی که رهبران هند و پاکستان هر دو بر سر رودخانه مشترک ایندوس درگیر مشاجره های لفظی مکرر بوده اند، پیمان آب ایندوس که هر دو کشور در دهۀ1960 آن را امضا کردند، ثابت کرده که الگوی همکاری، عملاً تنها وجه مشترکی است که از سه جنگ تمام عیار بین قدرت های جنوب آسیا جان سالم به در برده است. در این میان، رایج‌ترین شکل درگیری بر سر آب، اختلافات میان گروه های پائین تر از سطح ملی بر سر مسائلی مانند تقسیم آب از رودخانه‌های مشترک است. در حالی که این نوع درگیری ها می تواند پرهزینه هم باشد (مثل اعتراضات جنوب هند در سال 2016 در پاسخ به تصمیم دادگاه در مورد تخصیص آب، که 3.75 میلیون دلار خسارت به بار آورد)، به ندرت به خشونت یا تلفات جانی کشیده می شوند.
علل جنگ ها، فراتر از کمبود آب
پس چرا جنگ بر سر آب رخ می دهد؟ تحقیقات موجود نشان می دهد که برای وقوع درگیری بر سر آب، چند شرط خاص باید اعمال شود. قابل ذکر است که صرف داشتن آب بسیار کم برای درگیری کافی نیست. علاوه بر این، برخی از گروه ها یا استفاده کنندگان از یک منبع آبی مشترک باید به طور سیستماتیک از استفاده از آن محروم شوند یا استفادۀ آن ها از آب توسط گروه های دیگر کنترل یا منع شود. این احساس نابرابری و محرومیت است که به درگیری دامن می زند. این نوع موقعیت ها، زمانی معمول است که نهادهای اجتماعی و سیاسی فعال نیستند، مثل ایالت های ناموفقی که در آن ها دولت کارآمدی وجود ندارد. تصادفی نیست که بسیاری از واضح ترین نمونه های درگیری بر سر آب در جاهایی مثل یمن رخ می دهد که در چنبرۀ ترکیبی از فقر و بی ثباتی گرفتار شده اند.
هنگامی که چنین شرایطی اعمال می شود، [گرچه] اشکال مختلفی از درگیری مربوط به آب ممکن است رخ دهد اما باز هم همۀ آن ها به کمبود آب مربوط نمی شوند. من اشکال درگیری بر سر آب را به سه نوع تقسیم می کنم که آن ها را زیرساختی، تخصیصی و کیفی می نامم. نوع اول اساسا مربوط به سدها و سایر اشکال زیرساخت آبی است. ساخت این سازه‌ها معمولاً باعث جابجایی و ناراحتی افرادی که در حوالی آن زندگی می‌کنند شده و به طریقی به آن ها آسیب می‌رساند که اگر به درستی جبران نشود می‌تواند به درگیری بیانجامد. شکل دیگری از درگیری زیرساختی زمانی اتفاق می‌افتد که سدها جریان یک آبراه مشترک در پایین دست را مختل کنند که در نتیجه آن احتمال خطر سیل افزایش یابد، به ماهیگیری آسیب برسد، یا موجب تخریب مناطق دیدنی شود. درگیری تخصیصی زمانی به وجود می آید که مردم در مورد این که چه کسی چه مقدار آب دریافت می کند، اختلاف نظر دارند. این تصمیمات همیشه بحث برانگیز هستند و اگر به روشی شفاف، فراگیر و منصفانه اتخاذ نشوند، معمولا درگیری پیش می آید و بالاخره درگیری کیفی که به دلیل آلودگی آب یا کاهش کیفیت آب رخ می دهد. یک مثال متداول از درگیری کیفی زمانی است که یک کارخانه یا شهر بالادستِ یک آبراه مشترک، نتواند آلودگی را کنترل کند و منبع آب مردم پایین دست را آلوده کند.
فناوری و اصلاحات سیاسی در جهت جلوگیری از درگیری ها
پس چگونه می توانیم از درگیری بر سر آب در آینده جلوگیری کنیم؟ فناوری همراه با اصلاحات در سیاست گذاری بخشی از پاسخ است. فن‌آوری پیشرفته تصفیه آب و نمک‌زدایی می‌تواند نقش مهمی در ریشه یابی علل درگیری های کیفی آب داشته باشد و در عین حال تنش آبی را برای شهرهای ساحلی کاهش دهد. هزینه ها به سرعت در حال کاهش هستند: برآوردهای اخیر انجمن بین المللی آب[3] کاهش عمده ای در هزینه های سرمایه ای همراه با بهبود قابل توجهی در کارایی تصفیه و نمک زدایی را پیش بینی می کند. [این اقدامات] هنگامی که با سیاست‌هایی مانند قیمت‌گذاری آب برای تشویق صرفه‌جویی و بهبود راندمان مصرف آب ترکیب شود، در آن صورت فناوری‌هایی مانند نمک‌زدایی می‌تواند به جلوگیری از برخی اشکال درگیری های تخصیصی آب که اغلب مصرف‌کنندگان آب شهری و روستایی را در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد، نیز کمک کند. تأمین منابع جایگزین آب برای مناطق شهری ممکن است فشار وارده بر مصرف کنندگان آب کشاورزی را کاهش دهد.
با این حال، فناوری تنها بخشی از پاسخ است. وقتی درگیری بر سر آب رخ می دهد، ادبیات دانشگاهی روشن است: نهادهای مؤثر برای حل آن ضروری هستند. این نهادها باید در چندین سطح وجود داشته باشند، از نهادهای محلی که به مدیریت نهرها و رودخانه های کوچک کمک می‌کنند گرفته تا کمیسیون های بین المللی که به اداره رودخانه های بزرگی مانند نیل کمک می‌کنند. این مؤسسات هم می توانند اشکال مختلفی داشته باشند، از گروه های غیررسمی عضو جامعه که به طور منظم برای تصمیم گیری در مورد نحوه استفاده از یک منبع آب مشترک گرد هم می آیند گرفته تا کمیسیون های رسمی یا شوراهایی که برای حوزه های مختلف، تعداد مشخصی کرسی انتخاب می کنند. نکتۀ مهم در مورد مؤسسات مدیریت آب صرف نظر از شکل آن، این است که اولا بتوانند گروه های مختلف مصرف کنندۀ آب را اعم از دامدار و شهرنشین گرد هم بیاورند، و ثانیا منابع و اعتبار لازم برای اتخاذ تصمیمات مورد قبول همه مصرف کنندگان آب را در اختیار داشته باشد. این نکته آخر برای حل و فصل درگیری های آبی بسیار مهم و به این معنی است که نهادها باید مورد اعتماد طرفین بالقوۀ درگیری باشند. این ملاحظۀ دوم همچنین بیانگر این است که نهادهای مدیریت آب باید از ظرفیت قابل توجهی برخوردار باشند. این ظرفیت به چند بخش تقسیم می شود. اول، باید ظرفیت فنی برای درک مسائل خاص منابع آب را داشته باشد، که اغلب به معنای دسترسی به منابع داده های قابل اعتماد در مورد استفاده از آب و دسترسی به آن است. دوم، یک نهاد مدیریت کارآمد آب باید دارای ظرفیت اداری، از جمله قوانین و فرآیندهای رسمی حل تعارضات و تصمیم گیری، که به نهاد مزبور اجازه عملکرد مؤثر را می دهد، باشد. ثالثاً، این مؤسسات باید دارای ظرفیت مالی ایده آل برای اجرای تصمیمات، به ویژه تصمیماتی که در پیشگیری یا حل و فصل مناقشات آب نقش حیاتی دارند، باشند. آژانس های آب فرانسه نمونه خوبی از یک مدل سازمانی است که با موفقیت ظرفیت های فنی، اداری، و مالی [لازم] را در خود جای داده اند. البته برای بسیاری از کشورها، به ویژه مناطق شکننده ای مثل یمن، مؤسساتی مانند آژانس های آب فرانسه به سختی می توانند نمایندگی داشته باشند.
به همین دلیل است که برای جلوگیری از درگیری آب در آینده، دولت‌های ملی و نهادهای چندجانبه مانند بانک جهانی باید برای ایجاد نهادهای مدیریت آب فراگیر و توانمند در سطح منطقه‌ای، ملی و گروه های پایین تر از سطح ملی سرمایه‌گذاری کنند. تاکنون، پیش‌بینی اسماعیل سراگلدین مبنی بر اینکه جنگ‌های قرن حاضر بر سر آب در خواهد گرفت، علیرغم شتاب گرفتن تغییرات اقلیمی، محقق نشده است. در عین حال حصول اطمینان از این که این اتفاق هرگز نخواهد افتاد بستگی به ما دارد.
SCOTT MOORE*
یک دانشمند علوم سیاسی که کارش بر سیاست و سیاست آب، به ویژه در چین و جنوب آسیا متمرکز است. مور در حال حاضر عضو ارشد مرکز آب پِن و همچنین مدیر برنامه های چین در دفتر پرووُست در دانشگاه پنسیلوانیا است. تا سال 2018، او یک کارشناس جوان حرفه ای و متخصص مدیریت منابع آب در بانک جهانی آب بود.
[1] Frederick Frey
[2] International Water Event Database
[3] International Water Association
