مروری بر تاریخچه ورود صنعت فولاد به ایران (بخش اول)
*مهندس مجتبی فردیار
پيش گفتار:
فردوسی در شاهنامه شناخت آهن و صنعت و استفاده از آن را به ایرانیان نسبت داده ولی بر اساس اسناد تاریخی تنها می توان گفت از 1200 سال قبل از میلا د با شروع عصر آهن، ایرانیان دانش ذوب و تسویه آهن را با تغییری که در نحوه تهیه آهن و فولاد دادند کاربردی تر کردند. آنان یکی از قدیمی ترین ملت هایی هستند که توانسته این فلز نایاب و گران آن روزگار را مورد استفاده قرار دهند. با آغاز عصر صنعتی شدن، ایرانیان در این زمینه هم مانند اغلب زمینه های دیگر از گردونه پیشرفت جا ماندند. اولین تلاش برای دست یافتن به صنعت ذوب آهن در سال 1265 خورشیدی صورت گرفت.
حاج محمد حسن امین الضرب یکی از برجسته ترین بازرگانان آن روزگار و اولین سرمایه گزار صنعتی کشور بعد از گرفتن اجازه انحصار تاسیس ذوب آهن از ناصرالدین شاه اقدام به خرید توربین های بخار، کوره و سایر تجهیزات یک واحد فولاد سازی از کشور فرانسه کرد. او تلاش می کرد این کارخانه را در آمل راه اندازی کند. کوره خریداری شده که 8 متر بود توانائی تولید چندین تن آهن در شبانه روز را داشت اما راه اندازی کارخانه هنوز تمام نشده بود که حاج امین الضرب متهم به اخاذی و ضرب مسکوک اضافه و همکاری با بیگانگان شد و به همین دلیل نه تمام اموال او توقیف شد بلکه به پرداخت چندین هزار تومان جریمه محکوم شد.
در این بین مرتضی قلی خان صنیع الدوله که سال ها بعد به عنوان اولین رئیس مجلس شورای ملی ایران منتخب شد چون در کنار سیاست ورزی به انتقال فنون جدید به ایران هم علاقه بسیار داشت و بیشتر هم برای انتقال صنایع نساجی، کبریت سازی و قند تلاش بسیار کرده بود در آخرین سال های زندگی ناصرالدین شاه اجازه احداث کارخانه صنعت کوره آهن تراشی یا همان ذوب آهن را از ناصرالدین شاه دریافت کرد. او سرانجام در زمان سلطنت مظفرالدین شاه یک کوره ذوب آهن وارد کشور کرده و در داودیه فعلی مستقر نمود سنگ آهن این کوره از کوه های پس قلعه و زغال سنگ مورد نیازش از منطقه شمشک استخراج و با چهار پایان به کارگاه منتقل می شد. فعالیت این کوره چند ماهی طول نکشیده بود که رقبای خارجی باعث ورشکستگی اش شدند و بدین ترتیب با وجود این دو تجربه تلخ کار احداث کارخانه ذوب آهن ایران هم برای سال ها متوقف شد.
با روی کار آمدن سلسله پهلوی و تاج گذاری رضا شاه، میرزا حسین مستوفی الممالک اولین نخست وزیر این سلسله در برنامه دولتش به مجلس شورای ملی وعده داد که در ایران کارخانه ذوب آهن تاسیس کند. پس قانونی در تاریخ 4 اسفند ماه 1305 خورشیدی به تصویب رسید که بر اساس آن 5/4 میلیون تومان از محل وجوه عایدات قند و شکر برای ایجاد ذوب آهن اختصاص داده شد و بدین منظور سال بعد دو تکنسین خارجی از طرف وزارت فواید عامه برای مطالعات ضروری ساخت واحدهای تولید آهن و فولاد در ایران انتخاب شدند ولی در میان سیر عقب ماندگی های ایران اقدامات آنان هم به نتیجه ای نرسید. رفته رفته با روی غلتک افتادن صنایع دیگر کمبود این صنعت پایه روز به روز بیشتر به چشم می آمد.
سید مهدی فرخ اولین وزیر صناعت و والی آن روزهای آذربایجان به تهران احضار شده به تصدی وزارت صناعت گماشته شد تا مساله ذوب آهن با جدیت پیگیری شود. سه ماه بعد، اولین کلنگ احداث کارخانه ذوب آهن را در امین آباد پشت کوه بی بی شهره بانو در شهر ری به زمین زد و چندی بعد اداره صناعت تبدیل به وزارت صناعت شد. اما هنوز زمان زیادی نگذشته بود که فرخ با دلمردگی استعفا کرد. او از محمود بدر وزیر دارائی شکوه بسیار داشت و می گفت محمود بدر وقتی پول در اختیارم نمی گذاشت و عرصه را بر من تنگ می کرد به ناچار باید از کابینه خارج می شدم. با استعفای سید مهدی فرخ این بار امان الله میرزا جهانبانی وزارت صناعت کشور را به دست گرفت. بلافاصله قراردادی با نمایندگان دماگ گروه آلمان با هزینه 23 میلیون مارک برای ساخت یک واحد فولاد سازی به ظرفیت حدود 100 هزار تن فولاد در سال در کرج واقع در 40 کیلومتری شمال غرب تهران امضا کردند. کار ساخت این واحد صنعتی در ظرف حدود 2 سال به انجام رسید ولی وقوع جنگ جهانی دوم باعث شد تا قسمتی از تاسیسات این کارخانه در راه انتقال از آلمان به ایران به علت خطر نابودی توسط متفقین به حبشه برده شود. در این بین قسمتی از تاسیسات مفقود و بقیه پس از جنگ به ایران آورده شد که در عمل آنان هم غیر قابل استفاده بودند. ابوالحسن ابتهاج، دبیر اقتصادی شورای دولت در آن زمان امضای این قرار داد را عجولانه می داند. امضای این قرارداد با این شرکت که از بزرگترین شرکت های صنعتی آلمان بود با عجله انجام شد و در نتیجه محل مناسبی انتخاب نشد. برای اجرای چنین طرحی لازم بود مطالعات بسیار دقیقی مخصوصا از نظر تعیین محل مناسب برای احداث کارخانه به عمل بیاید به طوری که دسترسی به معدن سنگ آهن و زغال سنگ و آب مورد نیاز آسان باشد. به هر رو بعد از پایان جنگ جهانی دوم تا سال 1339 چندین طرح و قرارداد با کنسرسیوم دماگ کروپ برای راه اندازی کارخانه تولید آهن و فولاد منعقد شد که هریک بنا به دلائلی فرصت اجرائی شدن نیافت. اولین کارخانه ذوب آهن ایران در بولوار ذوب آهن کرج منطقه شیخ آباد ضلع جنوبی میدان استاندارد که هیچ وقت این امکان را پیدا نکرد تا روز شروع را جشن بگیرد پس از آن که در دوره های زمانی مختلف به دلائل مختلف و توسط نهادهای گوناگون تاسیسات و تجهیزاتش به مکان های دیگر منتقل شد، در تاریخ 3 خرداد 1386 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. اما این هم باعث نشد تا این بنا از خطر تخریب مصون بماند. در این میان بانک جهانی به طور کلی با احداث کارخانه ذوب آهن در کشورهای در حال توسعه مخالف بود و با دادن وام سرمایه گذاری طرح های تاسیس صنعت ذوب آهن در ایران به هیچ وجه موافقت نمی کرد. دولت های غربی هم به صورت هماهنگ ایران را سر می دواندند و ارزیابی های خلاف واقع و ناامیدانه می دادند تا ایران را از رسیدن به این صنعت مادر منصرف کنند. اما در دوران پهلوی دوم با تشکیل وزارت اقتصاد، تاسیس کارخانه ذوب آهن وارد مرحله تازه تری شد و عده ای کارشناس ایرانی برای تعقیب این امر استخدام شدند. در اولین قدم آگهی مناقصه ذوب آهن در جرائد مهم جهان منتشرشد. بلافاصله تقاضاهایی از طرف کشورهای صنعتی جهان به ایران رسید که در میان آن ها پیشنهاد اتحاد جماهیر شوروی از همه مقرون به صرفه تر بود.
مهندس شیبانی سرپرست کل عملیات ساختمانی ذوب آهن در این رابطه گفته است دولت تلاش زیادی کرده بود در این راه موفق شود، آمریکا مستقیم نامه می نوشت که به صلاح شما نیست در ذوب آمن سرمایه گذاری کنید. از آلمان خواستند، صدر اعظم آلمان گفت احداث ذوب آهن به صلاح شما نیست. شاه تصور کرد اگر مستقیم از آمریکا کمک بگیرد دولت آمریکا مخالفت نخواهد کرد با شرکت کایزن تماس گرفتند که این شرکت در ساختن ذوب آهن کمک کند، موفق نشدند. این بود که دیگر راهی نبود جز این که وقتی دولت شوروی حاضر شد روش کار خود و رابطه خود را با ایران تغییر دهد و اعلام کمک کند را پذیرفتیم.
به همین دلیل هیاتی برای عقد قرارداد راهی مسکو شد. سرانجام در صبح سرد 23 دی ماه سال 1344 قرارداد نهائی ذوب آهن ایران در مسکو به امضا رسید. در هفت اسفند ماه همان سال رسما پروانه اجرا گرفت. برای انتخاب محل دقیق کارخانه هیاتی متشکل از کارشناسان ایران و شوروی راهی اصفهان شدند و در حدود 11 ناحیه در اطراف این شهر از نظر زمین شناسی، مهندسی، شبکه ارتباطی، آب، گاز، برق مورد لزوم، نیروی انسانی و سایر عوامل فنی، اقتصادی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفت که در نهایت دشت طبس واقع در شمال دهکده ریز در 45 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در فاصله 5 کیلومتری زاینده رود را مناسب ترین ناحیه تشخیص دادند تا کارخانه ذوب آهن اصفهان به ظرفیت حدود 600 هزار تن و قابل توسعه تا 4 میلیون تن در آن ساخته شود.
اندکی بعد عملیات ساختمانی نخستین کارخانه ذوب آهن ایران آغاز شد و در حدود 3 سال بعد کار ساخت بزرگترین واحد صنعتی کشور با بیش از 25 میلیارد ریال به اتمام رسید و از آنجایی که تعداد کارشناسان کافی نبود قرار شد کادر فنی ایران به روشی آموزش داده شوند که در کوتاه ترین زمان به کارشناسان شوروی نیاز نباشد. علاوه بر این کارخانه ساخت افزارهای یدکی کارخانه ذوب آهن خریداری شد تا صنعت ذوب آهن به صورت کاملا مستقل در ایران راه اندازی شود و سر انجام در روز 23 اسفند ماه 1346 طلسم 42 ساله کارخانه ذوب آهن در ایران شکست و آغازین روز تاسیس ذوب آهن در ایران رقم خورد.
*کارشناس ارشد صنایع فولاد و فروآلیاژها و چهره ماندگار
